Ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych w rozdziale 3 wyróżnia wśród praw autorskich prawa osobiste i prawa majątkowe. Są one autonomiczne, każde z nich jest inaczej chronione oraz daje inne uprawnienia. Autorskie prawa osobiste chronią nieograniczoną w czasie i niepodlegającą zrzeczeniu się lub zbyciu więź twórcy z utworem. Zadaniem osobistych praw autorskich jest ochrona, innych niż ekonomiczne, uprawnień autora związanych z utworem.
Autorskie prawa majątkowe to uprawnienie o charakterze majątkowym. Twórcy przysługuje wyłączne prawo do korzystania z utworu i rozporządzania nim na wszystkich polach eksploatacji oraz do wynagrodzenia za korzystanie z utworu. Każdy, kto chciałby korzystać z utworu, musi uzyskać zgodę autora lub jego następcy prawnego. Uprawniony może żądać od wszystkich osób przestrzegania jego praw, a osoby te zobowiązane są ich nie naruszać.
Są jednak wyjątki
W niektórych sytuacjach zgoda na korzystanie czy rozporządzanie utworem nie jest wymagana od właściciela praw majątkowych. W ramach tzw. dozwolonego użytku, bez zezwolenia twórcy wolno nieodpłatnie korzystać z już rozpowszechnionego utworu w zakresie własnego użytku osobistego. Autorskie prawa majątkowe są ograniczone w czasie, w związku z tym jeśli prawa majątkowe do utworu wygasły, zgoda na wykorzystanie utworu nie jest również potrzebna. Za każdym razem jednak należy wymienić imię i nazwisko twórcy oraz źródło utworu, ponadto dozwolony użytek nie może w żaden sposób godzić w interesy twórcy.
Utwór pracowniczy
A co w przypadku dzieł florystycznych, które spełniają przesłanki uznania ich za utwory, a zostały stworzone w ramach pracy florysty w kwiaciarni? Kto ma prawa majątkowe do wytworzonego w czasie pracy bukietu, kompozycji? W praktyce mamy tu do czynienia z utworem pracowniczym. Termin ten stosuje się do utworów stworzonych przez pracownika w wyniku wykonywania przez niego obowiązków ze stosunku pracy. Artykuł 12 ustawy przewiduje w ustępie 1, że jeżeli ustawa lub umowa o pracę nie stanowią inaczej, pracodawca, którego pracownik stworzył utwór w wyniku wykonywania obowiązków ze stosunku pracy, nabywa z chwilą przyjęcia utworu autorskie prawa majątkowe w granicach wynikających z celu umowy o pracę i zgodnego zamiaru stron.
Pracodawca i pracownik mogą kwestię sposobu i zakresu nabycia autorskich praw majątkowych do utworu pracowniczego ułożyć wedle swojej woli. Można to określić w dodatkowych zapisach w umowie o pracę lub sporządzić odrębną umowę. Jeżeli jednak strony stosunku pracy nie uregulują zagadnienia praw do utworu pracowniczego, wtedy automatycznie pracodawca nabywa z chwilą przyjęcia utworu autorskie prawa majątkowe.
Ograniczenie autorskich praw osobistych
Artykuł 16 ustawy o prawie autorskim wyraźnie zakazuje zrzeczenia się lub zbycia autorskich praw osobistych.Co w sytuacji, gdy prawa majątkowe do bukietu wykonanego przez pracownika kwiaciarni, przeniesione są na pracodawcę? Zgodnie z prawem mamy tu do czynienia z utworem pracowniczym. W związku z tym korzystanie z praw osobistych przez twórcę może być dla właściciela praw majątkowych kłopotliwe. Często pracodawca chce, aby utwór był rozpowszechniany pod nazwą firmy a nie pod nazwiskiem pracownika. W takim przypadku można zawrzeć umowę między pracodawcą a pracownikiem, na mocy której autor zobowiązuje się do niewykonywania praw osobistych wobec właściciela autorskich praw majątkowych, zarówno w całości, jak i w zakresie poszczególnych uprawnień objętych wyliczeniem w art. 16. Warto podkreślić, że nie jest to zrzeczenie się lub zbycie praw autora a jedynie zgoda na niewykonywanie tych praw.
Zbywalność
Autorskie prawa majątkowe, w przeciwieństwie do osobistych, są zbywalne. Wynika to z art. 41 ustawy. Prawa te mogą przejść na inne osoby w drodze dziedziczenia lub na podstawie umowy. Nabywca autorskich praw majątkowych może przenieść je na inne osoby, chyba że umowa stanowi inaczej.
Czas ochrony
Autorskie prawa majątkowe są ograniczone w czasie. Okresu ochrony nie można ani skrócić, ani wydłużyć żadnymi aktami administracyjnymi. W Polsce prawa majątkowe wygasają po 70 latach od śmierci twórcy lub najpóźniej zmarłego współautora.
Wykorzystanie utworu
Możemy przyjąć w wielu przypadkach, że bukiet wykonany przez florystę spełnia przesłanki uznania go za utwór, w takim wypadku twórca posiada autorskie prawo osobiste. Właściciel kwiaciarni, w której wykonany był bukiet bez wątpienia posiada autorskie prawa majątkowe. Pozostaje kwestia pola wykorzystywania utworu nabytego przez klienta kwiaciarni bądź pracowni. Autorskie prawa osobiste chronią więź twórcy z utworem, a w szczególności prawo do: autorstwa utworu, oznaczenia utworu swoim nazwiskiem lub pseudonimem, nienaruszalności treści i formy utworu oraz jego rzetelnego wykorzystania.
Przeniesienie praw autorskich wymaga szczególnej formy i gdy klient kupuje na przykład kompozycje stanowiące dekorację weselną, nie nabywa do niech autorskich praw osobistych. Twórcą niezmiennie pozostaje florysta, który jest autorem kwiatowej kompozycji. Co ciekawe, sam fakt zakupu autorskiej kompozycji nie daje klientowi prawa do jej kopiowania i to nie tylko jako kolejnej kompozycji, ale również w formie reprodukcji fotograficznej. Taka teza może wydawać się kontrowersyjna, ale jest na to potwierdzenie w wyroku Sądu Najwyższego z 1973 r. wskazując, iż niedozwolone jest odtwarzanie kompozycji kwiatowej bez zgody autora, między innymi sposobem fotograficznym, do innego użytku niż własny użytek osobisty, a w szczególności – do użytku związanego z osiągnięciem korzyści materialnej.
Skomplikowane prawo autorskie
Temat praw autorskich we florystyce jest bardzo skomplikowany. Świadczą o tym sprzeczne wyroki, gdzie Sąd Wojewódzki stwierdził, że kompozycja z kwiatów „nie może być uważana za twórczość” a Sąd Najwyższy poddał rewizji tą decyzję i uznał, że bukiet kwiatów jest utworem w rozumieniu prawa autorskiego. Na potrzeby tego artykułu wybrałem naprawdę podstawowy zakres przepisów, aby lepiej zrozumieć o co chodzi w tym prawie autorskim. W przypadku spornych sytuacji warto dokładniej zapoznać się z ustawą o prawach autorskich. W wątpliwych przypadkach to sąd będzie badał, czy dane użycie mieści się w granicach dozwolonego użytku w oparciu o wykładnię konkretnych przepisów.
Ochrona autorskich praw osobistych
Warto pamiętać, że twórca, którego autorskie prawa osobiste zostały zagrożone cudzym działaniem, może żądać zaniechania tego działania. W razie dokonanego naruszenia może także żądać, aby osoba, która dopuściła się naruszenia, dopełniła czynności potrzebnych do usunięcia jego skutków, w szczególności, aby złożyła publiczne oświadczenie o odpowiedniej treści i formie. Jeżeli naruszenie było zawinione, sąd może przyznać twórcy odpowiednią sumę pieniężną tytułem zadośćuczynienia za doznaną krzywdę lub – na żądanie twórcy – zobowiązać sprawcę, aby uiścił odpowiednią sumę pieniężną na wskazany przez twórcę cel społeczny.
Ochrona autorskich praw majątkowych
Uprawniony, którego autorskie prawa majątkowe zostały naruszone, może żądać od osoby, która naruszyła te prawa: zaniechania naruszania; usunięcia skutków naruszenia; naprawienia wyrządzonej szkody; wydania uzyskanych korzyści.
Odpowiedzialność karna
Art. 115. 1. Kto przywłaszcza sobie autorstwo albo wprowadza w błąd co do autorstwa całości lub części cudzego utworu albo artystycznego wykonania, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 3.
2. Tej samej karze podlega, kto rozpowszechnia bez podania nazwiska lub pseudonimu twórcy cudzy utwór w wersji oryginalnej albo w postaci opracowania, artystyczne wykonanie albo publicznie zniekształca taki utwór, artystyczne wykonanie, fonogram, wideogram lub nadanie.
3. Kto w celu osiągnięcia korzyści majątkowej w inny sposób niż określony w ust. 1 lub 2 narusza cudze prawa autorskie lub prawa pokrewne określone w art. 16, art. 17, art. 18, art. 19 ust. 1, art. 191, art. 86, art. 94 ust. 4 lub art. 97, albo nie wykonuje obowiązków określonych w art. 193 ust. 2 lub art. 20 ust. 1–4, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do roku.
Autorka bukietu ilustrującego artykuł – Bogumiła Kulig
Autor zdjęcia – Bernard Łętowski
O Autorze
